Begin jaren ‘70 begon het genre spelshow serieuze vormen aan te nemen op de Nederlandse televisie. De KRO had de Berend Boudewijn Kwis, de VARA had Mies Bouwmans Eén van de Acht, maar de van oudsher op amusement gerichte AVRO had nog geen avondvullend spelprogramma.
Hier kwam verandering in toen het in de zomer van 1973 de eenmalige quiz Samenspel op het scherm bracht. In dit nieuwe spelprogramma stonden vier jonge paren centraal die gingen trouwen. Ze kregen een aantal spelletjes voorgeschoteld en konden daarmee mooie prijzen winnen. Samenspel zou in het seizoen erna omgedoopt worden tot de Wiekentkwis en werd op den duur razend populair, maar moest eerst wel wat controverses doorstaan.
Peter Knegjens, de eerste presentator
Als presentator werd Peter Knegjens aangetrokken. Hij was voor de AVRO geen onbekende, want al tijdens de experimentele periode van de Nederlandse televisie was hij te horen als commentator. Zo leende hij zijn stem in het voorjaar van 1952 aan een serie uitzendingen rondom de geschiedenis van de Olympische Spelen. De Volkskrant recenseerde de uitzending van vrijdag 25 januari 1952: “De commentator kon op het laatst niet op tegen de snelheid waarmee de filmflitsen werden doorgejaagd. Tenslotte hijgde hij nog meer dan Fanny Blankers, hoewel die juist een hordenloop volbracht.” Deze uitzending verliep ook nog eens niet vlekkeloos, want er viel een camera uit en een lamp in de filmprojector raakte defect. Ook de zender in Lopik viel veertig minuten uit. Het programma kwam hierdoor een uur later dan gepland ten einde.
De verdere carrière van Knegjens was zeer gevarieerd. Hij was uitbater van een nachtclub en publiciteitsadviseur bij grote bedrijven als Neckermann. Zijn werk als commentator zou gezien kunnen worden als een uitstapje, dus de keuze voor hem als presentator van Samenspel was nogal opvallend. Knegjens viel dan ook meteen op door zijn bijzondere manier van presenteren. Toen hij een etalagepop, die voor een van de spellen stond opgesteld, bijna omverliep, zei hij: “Pardon, mevrouw”. Hij bood een paar dat deelnam een schommelstoel aan “om in te sterven” en gebruikte daarnaast kreten die tegenwoordig zijn ingeburgerd in de Nederlandse taal. Uitspraken als “ajuu paraplu”, “grote klasse” en “dat ziet er gezond uit” zijn allemaal ontsproten aan het brein van Knegjens.
Het eenmalige Samenspel, met onder andere Seth Gaaikema als gast, werd door tv-criticus Nico Scheepmaker van Het Parool niet met luid gejuich ontvangen: “Misschien in de eerste plaats omdat Samenspel geen eigen gezicht heeft, maar het gezicht van enkele andere soortgelijke spelletjes.” De AVRO besloot toch door te gaan met het spelprogramma, zij het met enkele wijzigingen en een onder andere naam: de Wiekentkwis.
Dronken?
Op 18 januari 1974 meldde Het Parool dat “de gulle oom” er na vijf uitzendingen mee stopte. Dit deed hij onder het mom van een maagzweer – “het ziet er niet gezond meer uit!” – maar er was tegelijkertijd een controverse ontstaan. Knegjens leek in de laatste uitzending die hij presenteerde wel dronken. Hij verklaarde zich nader in een interview: “Je zit in de competitie van ’t zieltjes winnen. En dat betekent nervositas, de zenuwen. Vóór de opnamen van de vorige week zeiden ze: zou het niet verstandiger zijn om even een glas te drinken, dat doen ze allemaal. Nou goed. Ik denk: waarom ik niet? Ik kan best een halve fles wijn drinken, en paar sherry’s, een paar whisky’s en dan m’n auto instappen. Ik bedoel — als dat al niet meer mag… Dus oké, ik weet ‘t nog precies, ik dronk twee glazen whisky met water. En toen onder die hete lampen. Ze schreven dat ik beschonken was. Maar als ik echt beschonken was geweest, had de AVRO ‘t toch niet uitgezonden?”
Enkele dagen na de bekendmaking van zijn stoppen werd op de Amsterdamse Nieuwezijds Voorburgwal een demonstratie gehouden met een spandoek waarop stond “Wij willen Peter Knegjens terug”. Deze actie werd georganiseerd door bekende artiesten als Rijk de Gooyer, Piet Römer en Hans Boskamp. Prominente Nederlanders Mies Bouwman, Simon Carmiggelt en Jan Cremer steunden de actie en Amsterdammers sloten zich aan, wat voor een verkeersinfarct zorgde. “Peter Knegjens is een waarlijk unieke televisiefiguur, die misschien zijn tijd ver vooruit is op de buis”, aldus De Telegraaf in een commentaar. Het mocht niet baten. Knegjens nam nog een feestnummer op, gebaseerd op zijn eigen taalgebruik. Het werd de “meest bekakte carnavalsknaller” ooit. Later presenteerde hij nog kortstondig het radioprogramma Met het Oog op Morgen en maakte hij reclame.
Fred Oster, de tweede presentator
De producer van de Wiekentkwis, Fred Oster, moest Knegjens vervangen. Hij verscheen eind jaren 50 voor het eerst op de televisie in een serie blijspelen van de AVRO en hij maakte al in 1961 een documentaire over het tekort aan bruikbaar water in Nederland. Oster regisseerde meer dan 75 afleveringen van het legendarische Voor de Vuist Weg met Willem Duys en de actualiteitenrubrieken Flits en Televizier, waarvoor hij ook reportages maakte. Hij deed ervaring op als presentator bij het allereerste verborgen camera-programma Poets, de spelshow Keerquiz en hij maakte tv-uitzendingen voor de politieke partij VVD. En ook niet onbelangrijk: Oster produceerde vijfmaal het Eurovisie Songfestival namens Nederland.
De Televizierring
Oster presenteerde anders dan Knegjens. Hij werd wel vergeleken met een autoverkoper. Veel mensen vonden hem te braaf. Toch verliepen de eerste seizoenen met Fred Oster succesvol. De kijkcijfers stegen. Maar in 1976 ontstond een nieuwe rel. De Wiekentkwis kwam als winnaar uit de bus bij de verkiezing van de Gouden Televizierring, de televisiepublieksprijs van de AVRO, maar de redactie van de ring ontdekte bedrog. Ze vonden opvallend veel stemmen met hetzelfde handschrift. Toen deze verwijderd waren, was er geen duidelijke winnaar meer. De redactie vermoedde “dat de medewerkers van de Wiekentkwis zelf te enthousiast met de verkiezing hadden meegedaan”. Het werd een veelbesproken onderwerp in de kranten. Volgens columnist Philip van Tijn was het merkwaardigste van deze sabotage niet dat de grootste “on-persoon” van de Nederlandse televisie bijna werd bekroond, ook niet dat Oster zelf onkundig zou zijn in het gesjoemel rondom hem en zelfs niet dat er iets niet klopt als een AVRO-presentator de ring krijgt. Het vreemdste was volgens hem dat je al met de inschakeling van een paar vriendjes kans maakt op de prijs van de kijker, ingesteld door een blad met meer dan een half miljoen abonnees. Oster ontkent nog steeds in alle toonaarden dat hij iets met het bedrog te maken heeft gehad.
Het einde
Na tien jaar vond de AVRO-directie het tijd om te stoppen met het spelprogramma, hoewel het nog steeds een grote waardering genoot. Op 29 april 1983 was de laatste aflevering te zien. Fred Oster maakte in 1985 nog drie proefprogramma’s van Plaza maar deze show werd overgenomen door Ruud ter Weijden. Oster vond zijn geluk een jaar later in het presenteren van de nieuwe quiz Prijs je Rijk, met als voice-over IJf Blokker (pollens!). In 1988 verdween het programma van de buis, omdat de AVRO volgens adjunct-directeur Fons van Westerloo geen behoefte meer had aan plat amusement. Osters rol was bijna uitgespeeld. In de zomer van 1990 presenteerde hij nog zijn zelfbedachte en -geproduceerde quiz Geluk voor twee, waarna hij twee jaar later bij de AVRO vertrok en bij Joop van den Ende Producties ging werken als producer.
Van de Wiekentkwis zijn slechts twee uitzendingen, uit begin jaren 80, bewaard gebleven in het archief van het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid. De aflevering met een aangeschoten Peter Knegjens hebben we dus niet kunnen bekijken. We moesten het hebben van krantenberichten uit die tijd. Ook het bedrog rondom de Televizierring zal nooit precies worden opgehelderd. Duidelijk is wel dat controverses rondom televisieprogramma’s van alle tijden zijn, maar dat programma’s deze stormen kunnen doorstaan. De Wiekentkwis is het bewijs dat momenten van crisis en succes hand in hand gaan.
