Reclame op de markt, de kermis, grammofoonplaten en de radio
Jarenlang verzamelen en dan je collectie zien verbranden. In 2013 overkwam het Gejus van Diggele, reclamebedenker en tekstschrijver sinds 1970. De oude bandrecorder van een jeugdvriend was het begin van een passie voor creatief bezig zijn met geluid. ‘Het is zo eenvoudig te produceren. Sneller en goedkoper dan film en video. Met geluidseffecten en muziek kun je beelden en emoties oproepen die er in werkelijkheid niet zijn. Ik vond radiocommercials bedenken en produceren vaak leuker dan televisiecommercials.’
Eenmaal in het vak was het bijna vanzelfsprekend dat Gejus oude geluidsreclames ging verzamelen. Zo stichtte hij het Nederlands Reclame Geluidsarchief. Niet alleen verwierf hij duizenden geluidsreclames, hij ging er ook een studie van maken, over schrijven, gastcolleges en lezingen geven.
De oudste vormen
Reclame dankt haar naam aan de oudste vorm van geluidsreclame: marktkooplieden en straatverkopers die schreeuwend hun waren aanprezen. De een verkocht klompen waar je goed op kon lopen, de ander waar je beter op liep. Zo boden kooplui tegen elkaar op. Het woord reclame is afgeleid van het Latijnse ‘clamare’ wat roepen betekent. Dan had je vroeger ook de dorpsomroeper. Die werd karig betaald door de gemeente om belangrijke berichten bekend te maken. Al snel waren er slimme middenstanders die wat extra betaalden om hun aanbiedingen er tussendoor te laten omroepen.
Op kermissen werd het publiek gelokt door optredens van kooplieden die de eerste stand up comedians kunnen worden genoemd. Daarbij werden ook gezamenlijk liederen gezongen. Dankzij een oud boekje kennen we daar nog een voorbeeld uit 1880 van: het Vrijhandelslied waarmee op kermissen reclame werd gemaakt voor cacao en worst. Zoals later in het populaire NCRV-programma Farce Majeur, werd de tekst op een bord getoond, zodat men kon meezingen.
Blooker en Van Houten hadden wat uitgevonden,
Dus profiteert van hun cacao,
Iedereen riep al gauw,
’t Geneest de zieken en gewonden!
Van Houten, Van Houten!
Wat hebt gij een gezonde cacao.
Gij hebt ze van zes, van acht, van tien,
Van Houten laat je cacao eens zien.
Het werd dubbelzinnig door de versie van worstenmaker Van Buuren. Van Diggele kent het uit zijn hoofd en heft het uit volle borst aan:
Menig jongen krijgt op de kermis dorst,
en spoedig gaat hijnaar Van Buuren
voor heerlijke Haagsche gezondheidsworst.
Van Buuren, Van Buuren!
Wat hebt gij een gezondheidsworst,
Gij hebt ze van zes, van acht, van tien,
Van Buuren laat je worst eens zien.
Reken maar dat deze tekst zijn weerklank vond onder de kermisgangers. Maximaal reclamebereik!
Ook minder scabreus werkte deze vorm van reclame sterk. Zo organiseerde Van Nelle in de jaren twintig van de vorige eeuw overal in het land promotieavonden. Bij de winkel kreeg men bonnen bij de producten en zo spaarde men voor toegangsbewijzen. De zaaltjes zaten vol met publiek, de notabelen op de eerste rij. Er traden artiesten op en onder het publiek werden teksten uitgedeeld om mee te zingen. Hoezee hoezee voor Van Nelle thee! Dergelijke evenementen waren gewoonweg brainwash-bijeenkomsten. Daarmee hebben we de oudste vorm van vastgelegde geluidsreclame genoemd: liedjes en muziek op papier. Bedrijven gaven bladmuziek met reclameliedjes cadeau. Zonder onze anthraciet geniet ge niet.
Voor de komst van de grammofoon en de radio werd er veel thuis gemusiceerd. Bladmuziek was prijzig dus als het gratis was, pakte men het graag aan. Je kreeg het als je iets kocht. Het oudste voorbeeld van dergelijke bladmuziek in de collectie was van rond 1850. Een reclamemars ‘opgedragen aan den vrachtrijder op den Haarlemmermeer’. Dat was toen een paard en wagen. De Haarlemmermeer werd in 1852 geheel drooggelegd.
Reclameliedjes door BN’ers
In 1887 werd de grammofoon uitgevonden. Reclamemakers ontdekten dit wonder van techniek ook. Op 78-toeren werd reclame gemaakt met liederen als productpromotie. Zo bezong dichter en troubadour Koos Speenhoff (1869-1945) de tabak van Van Nelle. Hij vervalste zelfs de geschiedenis om het merk meerwaarde te geven. In zijn tekst verhaalt hij van Columbus die in Amerika voor het eerst Indianen ontmoette. Hij zag dat ze de tabak van Van Nelle rookten. De hoofdman zei in het refrein: ‘Ik zal het je maar vertellen, wij roken de shag van Van Nelle.‘
Niet gehinderd door een concurrentiebeding zong Speenhof ook een bakelieten plaat vol over Aida sigaren. Daarbij wordt zijn lied onderbroken door zijn vrouw, die kribbig vraagt: ‘Je hoeveelste sigaar is dat? Zeker je tiende vandaag. Wat zeg je daarop?’ Koos reageert slechts met: ‘Aida!’ Dat verklaart blijkbaar alles, want zijn vrouw zegt op een begrijpende toon: ‘Oh… Aida!’. Ach, humor stond toen nog in de kinderschoenen.
Andere artiesten uit de oude reclamedoos zijn Lou Bandy, Willy Derby, een jonge Toon Hermans, Max Tailleur, Kees Pruis en Louis Davids. Deze laatste maakte onder andere een 78-toeren ‘picture disc’ voor Persil die voor verzamelaars een ‘heilige graal’ is. Zoals veel van het oeuvre van Louis Davids is ook de tekst van het Persil lied herkenbaar van zijn vaste tekstschrijver Jacques van Tol. De plaat werd cadeau gegeven op de Huishoudbeurs, samen met een houten spatel om in de was te roeren. Voordat hij gaat zingen spreekt Louis de doelgroep persoonlijk toe: ‘Jongedames nu zal ik u eens op het hart drukken wat gij weten moet voordat gij in het huwelijksbootje stapt. ‘ Dan zingt hij ‘Wat een meisje weten moet voor als ze wil gaan trouwen, dat zij al haar goeie goed met Persil schoon moet houwen. In het huwelijk, beste meid, win je het altijd met Persil en verdraagzaamheid.’ En het eindigt ook heel mooi: ‘Persíl geeft rust voor je ziel, anders ben je de schlemiel’.
Reclame op de radio was in die tijd verboden. Voor medicijnen al helemaal. In 1919 werd de toch al populaire zanger en cabaretier Jean-Louis Pisuisse nog bekender met een spotlied over Aspirine, dat door artsen voor alle kwalen als genezend werd voorgeschreven. Uiteindelijk werd het lied verboden omdat de radiobonzen in Hilversum zich opeens realiseerden dat de inmiddels generieke naam ‘aspirine’ in feite een merknaam van de Duitse firma Bayer was. De heisa die om de kwestie ontstond, was de beste reclame voor het merk.
Reclamesingles
Grammofoonplaten werden een massaproduct, van prijzige, dikke 78-toeren schijven tot dunnere en goedkopere 45- en 33-toeren geluidsdragers. Vanuit Amerika kwamen in de jaren zestig van de vorige eeuw de flexibele singles tot ons, zo dun en buigzaam dat ze – ook zonder hoesje – in een tijdschrift konden worden meegeniet of gelijmd. Ideaal voor reclamegeluid, Van Diggele had stapels van dergelijke plaatjes.
Een van de populairste Nederlandse reclamesingles was Het lelijke jonge eendje geschreven door Annie M.G. Schmidt (tekst) en Paul Chr. van Westerling (muziek) voor Citroën Nederland. Het liedje, gezongen door een ‘gezinnetje’ met Ronnie Potsdammer en Heleen van Meurs, heeft de 2CV ongetwijfeld nóg geliefder gemaakt. Net zo bekend was het plaatje van Max Woiski voor Bongo koffie van Albert Heijn. Het zou nu niet meer kunnen, omdat het erg naar discriminatie zweemt.
Reclameplaatjes waren jarenlang net zo begeerd als de betaalde plaatjes in je Tomadorekje. Dat kwam doordat allerlei 𐆑 toen ‘hippe’ 𐆑 zangers en muzikanten er hun naam aan verbonden. Inclusief bands als The Shoes (Tank EssoMix) en de Golden Earrings, die in 1966 voor Coca-Cola een single maakten. Op de ene kant staat Things go better with Coca-Cola en op de andere kant een cover van Rum and Coca-Cola dat eerder door de Andrew Sisters tot een hit was gezongen.
Ook andere beroemde namen uit de vaderlandse amusementswereld geneerden zich niet om een graantje (soms graan) mee te pikken. Uit zijn hoofd weet Gejus nog onder andere Teddy en Henk Scholten, Pim Jacobs, Wim Kan, Lex Goudsmid, Wim Sonneveld, de Wama’s, het Cocktail Trio, Adèle Bloemendaal, Edwin Rutten, Piet Römer, Rijk de Gooijer en Johnny Kraaykamp, om maar wat namen te noemen. Koot & Bie hebben eveneens bijgedragen aan de geluidsreclame, ondermeer met het aanprijzen van sherry in kartonnen pakken: Het is lekker en bespaart ruimte: een blokpak sherry en een slanke vrouw.
Ver voordat in 1967 reclame op Nederlandse zenders werd toegestaan, kwam radioreclame al via Radio Luxemburg de huiskamers binnen. In 1960 begon Radio Veronica vanuit zee uit te zenden. Daarna volgden Radio Noordzee en Radio Caroline, dat zich ook op het Nederlandse publiek richtte. Om de zeezenders de pas af te snijden werd op initiatief van de overheid in 1965 de STER opgericht.
Wie kent uit de tijd van Radio Veronica niet de spots voor Dam chips? Weinigen misschien. Maar de slagzin ‘Het zakje met de rode ruit’ kent iedereen. Van Diggele testte het vaak tijdens zijn lezingen.’ De kracht van de radiocommercials van de zeepiraten was een combinatie van simpelheid en herhaling. Er kwam vaak geen reclamebureau aan te pas. De firma Bakker leverde bollenpakketten en Veronica moest daar reclame voor verzinnen. De discjockeys Tineke de Nooy en Willem van Kooten lieten het personeel van de omroep door de gang draven om het geluid van hardlopen op te nemen. Willem riep ‘Hollen, bollen!’ en verwees naar de postorderwinkel. Dat was alles. In zijn volstrekte eenvoud werd het een fenomeen. Bakker heeft er jaren op kunnen teren,’ aldus Gejus.
Behalve leuke herinneringen is er helaas niet veel meer over van het Nederlands Reclame Geluidsarchief. De boerderij uit 1650 brandde grotendeels af en het duurde 14 maanden tot Gejus en zijn gezin het herbouwde huis weer konden betrekken. Gelukkig zijn er geen mensen en dieren slachtoffer geworden. Zoals u wellicht bij het lezen hebt gemerkt, is de passie van Gejus voor geluidsreclame zeker nog niet gedoofd. Bij Beeld en Geluid hebben ze nog wel het een ander, zegt hij geruststellend.
—
Gered van de brand
Onderstaande plaatjes zijn gered bij de brand. Gejus had ze in een doos op elders op een zolder staan. Je kon aan de hoesjes de brand nog ruiken!
Het is maar een klein deel van zijn verzameling, nu gedigitaliseerd en weer te beluisteren.
Jazz at the bank, de ABN wenst de jonge luisteraars een goede vakantie en wijst ze en passant op de aantrekkelijke arbeidsvoorwaarden bij de bank (een Huwelijksuitzetfonds voor ongehuwden onder de 25 jaar!).
Reclamemuziek van Biotex. Loeki, Rieki en Wieki zijn drie jonge huisvrouwen bedacht door de wasmiddelenfirma. De vrouwtjes figureerden in strips, boekjes, hoorspelen en er waren poppen. Zingen konden ze ook.
Kantoorboekhandel Blikman en Sartorius uit Amsterdam brachten deze lp uit met een voordracht van Sieto Hoving over de FACIT CA1-13, een …. rekenmachine.
Op kant A zingt Herman van Veen De neus op kant B speelt Het Erasmus kwartet Mozart, alleen kant B is hier te horen. Ook dit is een uitgave van Blikman en Sartorius, maar niet duidelijk is voor welk product.
Max Woiski zingt de Bongo Tune voor Albert Heijn oploskoffie.
Bram Vermeulen & De Toekomst zingen Vervoer heeft de toekomst. Kant A en kant B
Planta wedstrijd Kant A
Ford lp uit 1970, gezonden en gesigneerd door Samatha Jones. Kant A: The T-C Theme, of Kant B Ford will lead the way
Flipje uit de Betuwe in de Lach, denk en doen show. Tekst en muziek: Hans Versnel/R.Gerritsen; muziek: J.Rietman.
Kees van Kooten en Wim de Bie over White Gold Sherry.
Frans Nieuwenhuis zet Harderwijk in het zonnetje, Kant A
Edwin Rutten zingt De Kodak Instamatic Foto Tipparade. Tekst: Harry Geelen Muziek: Joop Stokkermans Arrangement/Orkestleiding: Bert Paige.
Patricia Paay zingt in 1979 deze vrolijke disco-ode aan modemerkt Mary Quant: I want you, I need you, I love you!
“Dit is een grammofoonplaatje voor mensen van zestien jaar en ouder”. Van Oekel en Servet in een sketch voor uitzendbureau Luba die jongeren wil verleiden om vakantiewerk te gaan doen.
Instructies voor het plaatsen van Optilens contactlenzen, ingesproken over een rustgevend pianoconcert van Chopin.
‘Clap your hands and do the Wrangler Shake’ van Joyce Williams uit 1964
Het geheim van de dubbele wand, fragment uit de operette “Frau Luna” in opdracht van Daalderop Tiel.
Leer het Eminent orgel bespelen! Pim Jacobs doet het voor u voor.
De Sju in V.N.U. Kant A
Therese Steinmetz zingt voor DAF. De ‘daf song’ op kant B werd gezongen door Peter Blanker
