Toen Sovjet-leider Josef Stalin in maart 1953 op het Rode Plein in Moskou werd bijgezet in het mausoleum naast zijn voorganger Lenin, konden Nederlandse (en Vlaamse) radioluisteraars de plechtigheid rechtstreeks volgen dankzij het verslag van IJsbrand Schilp, medewerker van de Nederlandstalige afdeling van Radio Moskou.
Schilp, die er niet ten onrechte van uitging dat zijn luisteraars in de Lage Landen in meerderheid communist moesten zijn, begon zijn verslag als volgt: “Kameraden, het uit het leven verscheiden van onze leider en leermeester, de grote Stalin, legt alle Sovjet-mensen de plicht op om hun kracht inspanningen te vermenigvuldigen ter verwerkelijking van de grandioze taken waarvoor het Sovjet-volk staat om hun bijdrage te vergroten aan de gemeenschappelijke opbouw van de communistische maatschappij…” Een lange zin, maar zonder twijfel ook een voorgeschreven zin. Want de Russische chefs van de centrale redactie lieten in een dergelijke situatie niets aan het toeval over. Dat lieten ze vrijwel nooit, eigen inbreng was en bleef een beperkte zaak. Maar ook als dat anders was geweest zou Schilp waarschijnlijk vrijwel hetzelfde hebben gezegd. Het ideologisch idioom liet geen zijsprongen toe.
Op het moment dat ‘IJs’ Schilp zijn commentaar in ‘53 uitsprak, bestond de radio in de Sovjet-Unie inmiddels ruim dertig jaar. In 1922 werd in Moskou de eerste zender neergezet, twee jaar hierna volgde Leningrad, toen nog Petrograd geheten. Door die vroege start kon Lenin (hij stierf in 1924) er ook nog iets over zeggen en wel dat radio het middel bij uitstek was om de leugens en laster over het communisme te weerleggen. Radio dus als propaganda-’hamer’ van het proletariaat. Een doel dat ook uitgangspunt geweest moet zijn toen in 1929 in de Sovjet-hoofdstad Radio Moscow (World Service) werd opgericht. Eerst alleen met programma’s in het Duits, al snel volgden ook uitzendingen in het Frans en Engels. Met uitzendingen in het Nederlands moet men zijn begonnen in 1931, al valt niet goed na te gaan of het meteen om een volledig of min of meer volledig programma ging. Radio Moskou was in de jaren ‘30 lang de stem tegen het opkomende fascisme in Duitsland en zo werd er door Nederlandse communisten ook naar gekeken. Maar dat werd anders na het Molotov/Ribbentrop-pact van 23 augustus 1939, toen nazi-Duitsland ineens een bevriende natie van de Sovjets werd. Vanaf dat moment mochten er vanuit de Sovjet-Unie geen anti-Duitse geluiden meer de wereld in worden gestuurd. Het leidde tot verwarring onder Nederlandse communisten.
Goulooze
In augustus 2013 zond de VPRO in het progranma OVT (Onvoltooid Verleden Tijd) nog eens een vroeger vraaggesprek uit met Simon Schilp, de zoon van de communist IJsbrand Schilp. Vanuit een Amsterdamse bovenwoning vertelde Schilp jr. hoe zijn vader (waarschijnlijk op last van de CPN) in 1936 naar de Sovjet-Unie vertrok toen de zoon dertien jaar was. Hierna hoorde hij de stem van zijn vader alleen nog via Radio Moskou, waar Schilp sr. medewerker was geworden van de Nederlandse afdeling – een afdeling die in ‘39 werd opgeheven (officieel omdat de Nederlandse censor vertrok en niet werd vervangen), maar die terugkwam na de Duitse inval in de Sovjet-Unie. Dat was de reden dat Simon Schilp meteen na afloop van de Februari-staking in ‘41 bij bekenden in Amsterdam naar Radio Moskou luisterde en toen hoorde omroepen wat er in Amsterdam (en ook elders) was gebeurd. Wie dat omriep, wist hij later niet precies meer, maar het moest of zijn vader zijn geweest of collega Rinske Hoff. Hoe wisten ze van de staking, wilde de interviewer van de VPRO weten. Simon Schilp: “Er waren natuurlijk verbindingen… Er was contact van een groep binnen de CPN met Moskou. En het ligt voor de hand dat die daar melding van heeft gemaakt.” Interviewer: “Hebt u het dan over (de verzetsgroep van) Daan Goulooze?” Simon Schilp: “Dat was inderdaad de groep van Goulooze. Die had contact met Moskou en dan vooral met het Komintern (*Communistische Internationale, RvB). Maar ik ben ervan overtuigd dat ze het ook hebben doorgegeven aan Radio Moskou, waardoor die in staat was om het nieuws sneller door te geven dan Radio Londen.” Het zou overigens nog tot 1957 duren voordat Schilp jr. zijn vader in Moskou terugzag.
Sverdlovsk
Wat Schilp jr. op het moment van het luisteren naar Radio Moskou niet wist, was dat de uitzendingen toen niet meer uit Moskou kwamen. Kort na het uitbreken van de oorlog in juni ‘41 werd in Moskou alles opgepakt en verplaatst naar het verre Sverdlovsk. Schilp ging natuurlijk mee, maar ook medewerkster Rinske Hoff, die met haar man in de jaren ‘30 naar de Sovjet-Unie was gekomen. Alleen keerde die man na een paar jaar terug, zij bleef. Toen Schilp in Sverdlovsk een keelontsteking kreeg en dus niet kon omroepen, werd Rinske (ze had een type-functie) meteen aangewezen (“Jij spreekt toch Nederlands?”). Samen met Schilp werd zij in de jaren hierna voor luisteraars hier, die kans zagen op Radio Moskou af te stemmen, een bekende stem. Met enige weemoed sprak ze over de enorme uitgelatenheid en verbroedering onder alle medewerkers in Sverdlovsk wanneer het Rode Leger weer een overwinning had geboekt. Net als Schilp keerde ze niet terug naar ons land; ze had een in Rusland opgegroeide zoon en die had hier weinig te zoeken. In de jaren ‘80 werd ze in haar Moskouse flat nog opgezocht door een Nederlandse studente in de Slavische talen. Zo’n rechtstreeks bezoek was dus in die tijd geen probleem. Een andere Nederlandse die in 1941 bij Radio Moskou kwam was Mathilde Wiessing. Ze was al in 1931 naar de Sovjet-Unie gegaan en werd door Schilp aangenomen toen de oorlog uitbrak. Hierna werd ze nog even verpleegster aan het front, maar keerde vervolgens naar Moskou terug. Ze kwam terecht bij een in Moskou gebleven radio-afdeling, belast met het luisteren naar buitenlandse radioberichten.
Overigens moeten beiden nog hebben meegemaakt hoe in januari 1971 een poging om tot een uitwisselingsprogramma te komen met de NOS al snel stuk liep. Het uitgangspunt was versterking van de culturele band met de USSR, wat op het hoogtepunt van de Koude Oorlog nogal opmerkelijk was. Maar het bleef bij een uitzending (gelijktijdig in beide landen uitgezonden) over de steden Amsterdam en Moskou. Presentator van die ene uitzending vanuit Hilversum was VARA-omroeper Jaap Brand, van wie hier vrij algemeen bekend was dat hij Slavische talen studeerde. Toen de NOS voor het tweede programma informeerde hoe het stond met de positie van Joden in de Sovjet-Unie, trok men ginds snel de stekker eruit. Die politieke kant (er was toen ook internationaal nogal wat ophef over het Joodse lot in de Sovjet-Unie) wilde men bij Radio Moskou niet uit. Dus werd aan die uitwisseling meteen een einde gemaakt met als argument dat er geen ruimte was vanwege het overladen programma.
Einde
In 1994 kwam er een einde aan de uitzendingen van Radio Moscow World Service – een zender die in z’n hoogtij uitzond in meer dan zestig talen en door het Kremlin ruim werd gefinancierd. Dat einde betekende richting ons land geen dagelijkse uitzendingen meer tussen 19.00 en 20.00 uur met een nieuwsbulletin, altijd afkomstig van een centrale Russische redactie. Verder werd ook nog wekelijks een rubriek als De Brievenbus uitgezonden en de Radioclub voor de Jeugd. Een groot gemis? Eind jaren ‘80 bracht een journalist van Trouw er een bezoek en die schetste geen nostalgisch beeld. Alles wat via de korte golf naar Nederland en België ging, schreef hij, klonk stijf en formeel. Een belangrijke reden was dat de teksten van die centrale (bureaucratische) Russische redactie kwamen en dat men voor de microfoon dus vooral vertalingen voorlas. De Nederlandse afdeling volgde de Russische moeder dus op de voet, aldus Trouw. Een voorbeeld van dit laatste ondervond Radio Moskou-medewerker Sergei Plotnikov, die in de jaren ‘70 een interview had met dr. Lou de Jong in Amsterdam. In dat gesprek zei De Jong dat de Sovjet-Unie nog veel moest doen om als een gelijkwaardige partner van het Westen behandeld te worden. Een uitspraak waarmee de baas van Plotnikov geen genoegen nam. Volgens hem had het moeten zijn: “Samenwerking met de Sovjet-Unie juich ik toe”. Het interview ging dus niet door en Plotnikov gooide de handdoek in de ring. Hij wilde alleen nog maar berichten vertalen. Hoe dan ook: Radio Moskou is inmiddels al meer dan een kwart eeuw verleden tijd. Het Kremlin heeft zich inmiddels gewend tot andere communicatiemiddelen: Twitter, Facebook en Instagram. We horen er regelmatig over. En opgewekt klinkt dat nieuws niet.
IJsbrand Schilp werd in 1899 in Wormerveer geboren. Hij was doopsgezind, dienstweigeraar en fabrieksarbeider. In 1921 trouwde hij met Carolina Mast; ze kregen drie kinderen. Hij was actief als bestuurslid van de Communistische Partij Holland en de RVO, Revolutionnaire Vakvereenigings Opppositie. In 1936 verliet hij zijn gezin en trok naar de Sovjet-Unie, bang dat hij was voor een proces in Nederland omdat hij als redacteur van De Waarheid schreef dat de Nederlandse regering een pro-fascistisch beleid voerde. In 1940 werd hij Sovjet-staatsburger. Hij trouwde ginds met zijn radio-collega Rinske Hoff. IJsbrand werd onderscheiden met het Ereteken van de Sovjet-Unie: een medaille voor verdienstelijke arbeiders, sporters, kunstenaars, ambtenaren, bedrijven en steden; ruim anderhalf miljoen mensen hebben die onderscheiding ooit gekregen, onder wie ook Gorbatsjov, Jeltsin en Poetin. IJsbrand Schilp werd 68 jaar en overleed in 1967 in Moskou. Rinske Hoff, in 1906 geboren in Huizum bij Leeuwarden, werd 93 jaar en overleed in 1999 in Moskou.