Het lijkt zo’n tien jaar geleden aan Nederland voorbij te zijn gegaan, maar Radio Kootwijk was in 2012 de inspiratiebron voor een muziekstuk van de hedendaagse Amerikaanse componist Mason Bates (1977). Hij was gefascineerd door de mogelijkheid om eind jaren twintig al een telefoongesprek te kunnen voeren tussen Nederland en wat toen nog Nederlands-Indië heette.
Het stuk van twintig minuten, getiteld Mass Transmission, wordt op 17 maart 2024 uitgevoerd in de kathedraal van de Zweedse Stadlund. Maar voor wie dat te ver is, zijn er Spotify en aanverwante platforms. De Nederlandse luisteraar herkent aan het begin van het eerste van drie delen al snel een stukje zang van Willy Derby. Deze Haagse zanger vierde in de jaren twintig en dertig successen met sentimentele liedjes, zoals ook Hallo Bandoeng.
“‘t Kleine moedertje stond bevend / Op het telegraafkantoor / Vriendelijk sprak de ambtenaar: “Juffrouw / Aanstonds geeft Bandoeng gehoor” / Trillend op haar stramme benen / Greep zij naar de microfoon / En toen hoorde zij, o wonder / Zacht de stem van haren zoon”
12.000 kilometer verderop
Die zoon bevond zich op dat moment ruim 12.000 kilometer verderop. Het was een godswonder om die live aan de lijn te hebben. De telefoon bestond al een tijdje en de radio stond in haar kinderschoenen. “Radio Kootwijk verenigde vanaf 1925 die twee via de korte golf. Aanvankelijk konden burgers en journalisten gratis bellen. In januari 1929 was dit voorbij en diende je voor drie minuten bellen 33 gulden neer te tellen.” Dat was in die tijd een klein vermogen. Dit zegt Ruud Maltha, bibliothecaris van Beeld & Geluid Den Haag en gepensioneerd ontwikkelaar van telefooncentrales in Nederland. Als bewijs toont hij de advertenties uit die tijd, die dit voormalige Museum voor Communicatie in zijn bezit heeft . In de collectie bevindt zich ook een portable telefoonset waarmee de toenmalige Ptt op huisbezoek kwam om het hele gezin met Indië te verbinden. De familie kon ook naar de studio van de PTT komen aan de Haagse Kortenaerkade, die was uitgevoerd met dikke kleden op vloer en wanden om resonantie tegen te gaan.
Een wonder van Jules Verne-achtige proporties
Dit staat geschreven in de uitgave Hallo Bandoeng! Hier Den Haag! uit 1928, met als ondertitel Herinneringen aan de eerste telefoongesprekken tussen Nederland en Nederlandsch-Indië. Het boek, dat ook onderdeel uitmaakt van de Haagse collectie, is een compilatie van verhalen die journalisten van kranten als de Haagsche Courant, het Algemeen Handelsblad en De Telegraaf over dit, volgens een van hen, “wonder van Jules Verne-achtige proporties” hebben gepubliceerd. Ook dit boek, een fraaie PR-uitgave van de PTT, was een inspiratiebron voor de compositie van Mason Bates. Hij noemt het weliswaar “an obscure government publication”.
Aan het begin van Bates’ compositie luister je behalve naar de stem van Willy Derby ook naar de bijna buitenaardse geluiden als het zoeken naar een zender op een radio en andere ‘radiostoringen’. Ook mengt Bates vlagen van gamelanmuziek door zijn compositie, die evenals de radiostoringen (“static”) gedurende de compositie met regelmaat terugkeren. Mason Bates staat bekend om zijn combinatie van elektronische geluiden en analoge instrumentatie. In Mass Transmission komt daar het koor Capella SF bij uit San Francisco, dat verhalende teksten in pastorale proporties ten gehore brengt.
“What I love most about Java are the moments I wake up. I stay just a little longer in bed to listen to all the tropical noises. Birds twittering and monkeys echoing through the humid jungle. I hear soft , strange, beautiful music coming from the village. Gamelan music. Then I go outside, enjoying the fresh morning fragrance and admiring all those colorful flowers and the Durian trees.” Deze tekst schrijft Mason Bates toe aan Elizabeth van Kampen (1926), die als jong meisje opgroeide op Java. Tijdens de tweede Wereldoorlog belandde zij met haar twee zusjes en haar moeder in een Jappenkamp. Zij schreef daarover in 2015 met een zekere Cecil Lowry het boek Two years of Tenko. Zij is in 2020 over haar Indische afkomst geïnterviewd door Frank Vermeulen van NRC. Die vreselijke geschiedenis wordt niet gememoreerd in de compositie, want dat past natuurlijk niet in het romantische gegeven van ‘praten op afstand tussen geliefden’.
Moeder en dochter
In de liedtekst geeft Bates ook een conversatie weer tussen een jong meisje in, kennelijk, Nederlands-Indië en haar moeder in Nederland. Maar uit Elizabeths jeugdgeschiedenis komt niet naar voren dat moeder en dochter ooit 12.000 km gescheiden waren.
“Are you there mum? / Yes, dear. I can definitely recognize your voice! / Is everything fi ne with you, mum? / Yes, my child … so good to hear your voice. / I miss you mum! / I miss you too, my child. / Well … it is hot here in Java.”
Dichterlijke suggestie dus, maar dat doet niets af aan de muzikale kwaliteiten van Mason Bates, die met stukken als The (R)evolution of Steve Jobs, Mothership en Symphonia Phantastistique op de voorgrond is getreden, maar die volgens Spotify op dat netwerk maandelijks krap 3.300 luisteraars krijgt. Misschien verandert dat vanaf 19 januari 2024. Dan wordt in TivoliVredenburg Bates’ werk Liquid Interface uitgevoerd, samen met stukken van Leonard Bernstein en George Gershwin, in een “Amerikaans programma”. Ondergetekende luistert mee, evenals de AVRO.
