Als een Nederlander aan vluchtelingen denkt, denk hij aan Ter Apel. Daar is het soms overvol. Hij weet waarschijnlijk niet dat er op talrijke plekken in de wereld vluchtelingenkampen bestaan, waar honderdduizenden mensen jarenlang vastzitten. Wat geeft hen enige hoop? De radio in het kamp! Sinds enkele jaren worden die stations ook vanuit Nederland opgezet, mede dankzij (oud-)medewerkers van de omroep.
Radio is snel en actueel, betrekkelijk goedkoop en je hoeft niet te kunnen lezen om ernaar te kunnen luisteren, via een simpele transistorradio of een telefoon. Maar hoe simpel het gebruik ook is, voor je uitzendklaar bent, ben je wel een jaar verder. Dat is althans de beoogde doorlooptijd van de stations die de Nederlandse organisatie REF-FM opricht, een initiatief van onder anderen journalist en mediaprofessional Geert van Asbeck.
Kinderkranten en kinderradio
“Het is begonnen in Senegal, waar ik met mijn vrouw en diplomate Martine woonde. Daar mocht ik als partner van een lid van de ambassade geen buitenlandcorrespondent zijn. Ik ben toen aan de slag gegaan voor kinderhulporganisatie Plan International. Ik maakte kinderkranten en ook kinderradio. En eigenlijk vond ik het ook veel leuker om met de lokale bevolking te werken dan als verslaggever, want dat schept toch enige afstand. Later, toen we naar Kenia waren verhuisd, bleek daar behoeft e aan een radiostation in vluchtelingenkamp Kakuma. Daar heb ik mij toen aan gewijd”.
Geert van Asbeck, oud-redacteur van NRC, werkte daarvoor samen met onder anderen media-ondernemer Steven Hamelink, journalist en mediatrainer Rommert Kruithof, oprichter van BNR Nieuwsradio Michiel Bicker Caarten en met zijn broer Michiel van Asbeck, ‘impact-investeerder’. Ze hielpen de non-profi t organisatie Action Africa Help International (AAH-I) met het verkrijgen van een licentie en het opzetten van radiostation REF FM Kakuma, dat in 2020 begon met uitzenden. Sinds 2022 heeft FilmAid Kenya de leiding en floreert het station nog steeds. REF FM houdt op afstand een oog op de continuïteit, waar niettemin de lokale partner voor verantwoordelijk is.
Mildred and Isaac van REF FM Bidibidi in het gelijknamige, grootste vluchtelingenkamp in Oeganda.
Opbouwend en opbeurend
“Doel van de radiostations, die er nu ook zijn in kampen in Tanzania en Oeganda, is de gemeenschap versterken en de mogelijkheden van mensen om zich te ontplooien stimuleren”, zegt Van Asbeck. “Het is geen klassieke radio zoals wij die kennen, waarop bijvoorbeeld nieuws vaak slecht nieuws is. In Afrika is de informatie opbouwend en opbeurend voor mensen die in de sores zitten. Hoe kunnen zij hun lot verbeteren? De radio probeert mensen zelfredzaam te maken”.
In het Keniaanse kamp Kakuma, dat bestaat sinds 1994 en waar volgens UNHCR, de vluchtelingenorganisatie van de VN, 210.000 mensen wonen, zijn tal van bedrijfj es en zelfstandigen actief. “Die halen we voor de microfoon om te laten horen dat mensen in een kamp initiatieven kunnen nemen. En er is ook plezier. Op een zeker moment bleken er veel hiphoppers in het kamp te leven, wat heeft geleid tot een soort Kakuma got talent”.
De bevolking van Kakuma bestaat voornamelijk uit vluchtelingen uit Somalië, Zuid-Soedan en Ethiopië. Voor hen is de radio een medium dat hen bindt en ook verbindt met de Keniaanse bevolking die om het kamp heen woont, de zogeheten ‘host communities’.
Niet door de muziek praten
Dat de verhoudingen tussen mensen in het kamp en die daarbuiten gevoelig kunnen liggen, blijkt uit de Handleiding voor het opzetten van een radiostation van REF FM dat in 21 hoofdstukken op 55 pagina’s vertelt hoe je dat doet: een radiozender opzetten in Afrika. Zo wordt presentatoren op het hart gedrukt politici, bewoners van het gastland en van andere landen, evenals minderheidsgroepen (ook die met een handicap) met respect te behandelen. En behalve aan het begin en eind van een nummer dien je niet door de muziek heen te praten. Enzovoorts. Ook bevat de handleiding tal van adviezen over programmaformats, apparatuur, het inrichten van de studio, het verkrijgen van fondsen, salarissen, social media en ga zo maar door.
Voor de opbouw en het onderhoud van de bedrijfsvoering van radiostations vliegen met regelmaat (oud-)omroepmedewerkers naar Afrika om daar met hun kennis en ervaring een steentje bij te dragen. Zo waren afgelopen februari Mireille van der Werff (NOS, NPO) en Katinka Wals (KRO, AVRO) in Tanzania om tien dagen lang het team van REF FM Ukerewe bij te staan. Gaat het er daar anders aan toe dan in Nederland? “Hoe lang heb je?”, reageert Wals telefonisch. “Alles is anders. Niemand hier heeft een achtergrond in de media, zij het wel affi niteit. Wat voor ons gesneden koek is, moeten de mensen daar allemaal leren”.
met radiomakers Richard (DJ Shine, links),
Happiness (midden) en Jennifer bij REF FM
Ukerewe in Tanzania, een radiostation voor
en door mensen met albinisme.
Toevluchtsoord voor mensen met albinisme
“Bij ons zet een tyfusgolf de regio niet op z’n kop. Wij lijden geen gebrek, terwijl de mensen in Tanzania veel andere zorgen hebben. Wij zijn gewend een paar jaar vooruit te denken; hier kun je ook morgen nadenken over morgen”.
Ukerewe is een voor REF FM a-typisch station. Het staat niet in een kamp, maar mensen verblijven in dorpen; mensen met albinisme. Het zijn strikt genomen geen vluchtelingen, maar Ukerewe is wel een toevluchtsoord, want elders in Tanzania zijn deze mensen hun leven niet zeker. Albinisme wordt gezien als een kwaad, maar bijgeloof wil dat lichaamsdelen van de mensen die er aan lijden magische krachten in zich dragen. Voor hun veiligheid brengen ouders hun kinderen met albinisme naar het eiland in het Victoriameer dat Ukerewe is. “Het is een safe haven voor hen”, zegt Wals. “Voor het werken voor een radiostation is albinisme echter ook lastig. De aandoening gaat vaak gepaard met slecht zicht, dus ‘schuiven’, dat wil zeggen een technische taak, is lastig. In Ukerewe wordt dus vaak gewerkt in duo’s: mensen met en zonder albinisme. Dat is dan wel weer mooi”.
Wals en Van der Werff zijn als vrijwilliger naar Tanzania gegaan, maar hebben wel hun internationale vlucht gesponsord gekregen door twee organisaties voor blinden en slechtzienden. Verder hebben ze alles zelf betaald. Beiden blijven voor langere tijd online betrokken bij het station.
Hulporganisaties betalen voor zendtijd
Dat leidt tot de vraag hoe de opbouw en het runnen van stations wordt gefinancierd. “Dat is natuurlijk een belangrijk punt van aandacht, net als het vinden van een geschikte lokale partner en het verkrijgen van een zendlicentie”, zegt Van Asbeck. “Maar we hebben een mooie formule gevonden. De hulporganisaties die in het kamp actief zijn, zoals het Rode Kruis, betalen voor zendtijd waarin ze hun activiteiten kunnen bespreken. Ze kopen bijvoorbeeld een uur per week. En bedrijfjes die actief zijn in het kamp kunnen commercials laten draaien, net als op een gewoon radiostation.”
Geert van Asbeck woont sinds vorig jaar weer in Nederland en is net de 65 gepasseerd. Maar hij is niet van plan op zijn lauweren te rusten. Er staan stations op stapel in Rwanda en Bangladesh, waar een miljoen Rohingya uit Myanmar naartoe is gevlucht omdat zij in eigen land wreed worden behandeld. Ook denkt Van Asbeck dat vluchtelingen in Nederland baat kunnen hebben bij een eigen radiostation.
Lever een bijdrage
Wil je als (oud-)omroepmedewerker een bijdrage leveren aan REF FM, mail dan naar info@ref-fm.online. Er is behoefte aan alle disciplines.
Verder lezen en luisteren
Klik door voor meer informatie en luister live naar de in het artikel genoemde radiostations:
De hulp van REF FM aan radiostations in vluchtelingenkampen is niet de eerste Nederlandse steun aan het buitenland op dit vlak. Hierbij enkele andere voorbeelden:
- In Recorder 1 en 2 kun je het verhaal lezen van voormalig ‘Wereldomroeper’ Henk Hendriks over de steun van zijn werkgever aan de radio in Suriname.
- Emeritus hoogleraar internationale communicatie Cees Hamelink (1940, UvA, ISS) en medestanders hebben in de vorige eeuw jarenlang journalisten getraind voor een onafhankelijk perswezen in ontwikkelingslanden. Radio was daar een belangrijk onderdeel van.
- De Nederlandse organisatie Free Press Unlimited is actief in meer dan vijftig landen wereldwijd op het gebied van onder meer persvrijheid. Ook Amnesty International en de Nederlandse Vereniging van Journalisten zijn op dit vlak actief.
- RNTC, onderdeel van RNW Media, met wortels in de Wereldomroep, traint mediamakers uit heel de wereld.
